فلسفه و تاریخچه پیدایش عزاداری اباعبدالله(ع) در بازار تاریخی تبریز

خبرتبریز:تبریز به مهد عزاداری برای آقا اباعبدالله حسین(ع) معروف است و انواع شعر عاشورایی و نوحه‌های سوزناک به همراه شکل عزاداری مخصوص این خطه، یادآور دلدادگی مردم آذربایجان به ساحت امام حسین(ع) بوده که بهترین نمود آن نیز از سال‌های دور تا به امروز در بازار تاریخی تبریز قابل مشاهده است.

می‌گویند عزاداری در بازار تبریز به دوران صفویه بازمی‌گردد. این بازار در آن زمان، کانون تردد مسافران و کاروان‌هایی از کشورهای اروپایی، آفریقایی و آسیایی بود و درست در نقطه ثقل جاده ابریشم قرار داشت. مردم تبریز و به خصوص اصناف معروف این بازار با جمع شدن در بازار و عزاداری برای اباعبدالله(ع)، عشق و دلدادگی خود را نثار اهل بیت(ع) می‌کردند.

هرچند که طی دوره‌های مختلف و با آمدن حاکمان غاصب و عادل، عزاداری در تبریز به شکل پیدا و پنهان ادامه یافت اما شاید اوج ارادت مردم آذربایجان به سیدالشهدا(ع) را می‌توان در سال ۱۳۰۵ مشاهده کرد. وقتی که تیمچه مظفریه، جوان ترین تیمچه بازار تاریخی تبریز در دوره قاجار توسط حاج شیخ آقا (بانی احداث این تیمچه) به نیت عزاداری ساخته و حتی وقف شد.

داستان نامگذاری «مظفریه» برای این تیمچه نیز در جای خود شنیدنی است. بر اساس آنچه توسط بازاریان و محققان این بازار نقل می‌شود، زمان ساخت این تیمچه به دوران ولیعهدی و حضور مظفرالدین شاه در تبریز بازمی‌گردد. مظفرالدین یک انسان بسیار حریص بود و دوست داشت تا هر چیزی را به رایگان صاحب شود، از این رو هنگام افتتاح این تیمچه در بازار حاضر شد و تعریف این تیمچه را به بانی آن می‌کرد. وقتی شیخ آقا، نظر مظفرالدین را برای تصاحب تیمچه می‌بیند، برای این‌که این نظر را دفع کند، می‌گوید که اعلی حضرت اگر این بنا به مذاق شما خوش آمده است، پس نامش را «مظفریه» می‌گذاریم. با این اقدام خطر پیشکشی آن نیز دفع می‌شود.
عزاداری در بازار تبریز از هشتم محرم آغاز و به مدت پنچ روز تا دوازدهم محرم (سومین روز شهادت امام حسین(ع) ) ادامه می‌یابد و عاشقان اهل بیت(ع) در این مدت به عزاداری مشغول می‌شوند.

عزاداری در تبریز به دوره قراقویونلوها بازمی‌گردد
حال برای معرفی جزئیات بهتر و بیشتر از عزاداری در بازار تبریز و به خصوص فلسفه احداث تیمچه مظفریه و راسته صادقیه، به سراغ کریم میمنت نژاد، تاریخ پژوه معروف تبریز می‌رویم. میمنت نژاد می‌گوید: تاریخ عزاداری در تبریز قدمت بالایی دارد که بر اساس تحقیقات و یافته‌هایم، قدمت آن حتی به قبل از دوران صفویه بازمی‌گردد. اسنادی وجود دارد که عزاداری برای امام حسین(ع) در تبریز را در دوران قراقویونلوها از دودمان ترکمانان نشان می‌دهد اما این عزاداری در دوره صفویه با آزادی بیشتر و به صورت نظام مند و با سبک و سیاق آیینی گسترش یافت که ارزشمندترین و مهمترین بخش آن در بازار تاریخی تبریز بوده است.

وی می‌افزاید: تبریز از لحاظ جغرافیایی یک منطقه سردسیر است که این شرایط آب و هوایی باعث می‌شود تا با توجه به این‌که ایام محرم در برخی سال‌ها به فصول سرد سال می‌افتاد، عزاداری در بازار مسقف تبریز رواج یابد. حتی تعدادی از بناهای بازار تبریز نیز صرفا به جهت عزاداری برای امام حسین(ع) به صورت وقف ساخته شده است؛ یعنی در زمان ساخت این بناها، بخشی از بازار تبریز که یک معماری باعظمت است، از جمله راسته صادقیه و تیمچه معروف و زیبای مظفریه صرفا برای عزاداری در ایام محرم ساخته و وقف شده‌اند و در وقفنامه آن‌ها نیز به صراحت آمده که این بنا باید در ایام محرم به عزاداری برای دستگاه اباعبدالله(ع) و در خدمت و در اختیار عزاداران باشد.

وی ادامه می‌دهد: با توجه به این نیت، معمار سازنده این بناها نیز تکلیف خود را دانسته و تمهیدات لازمه را در ساخت آن لحاظ کرده است. نمود عینی این تمهیدات در تیمچه مظفریه کاملا قابل مشاهده است.

میمنت نژاد در خصوص نشانه‌های معماری تیمچه مظفریه، تشریح می‌کند: تیمچه مظفریه علی رغم سایر نقاط بازار به صورت دو طبقه ساخته شده است که در طبقه دوم آن (پیش از مرمت آخر)، یک بالکن گردشی بود که آخرین مرمت در بازار باعث شده تا این مسیر گردشی حذف شده و به داخل حجره‌ها اضافه شود. این بالکن گردشی در قدیم الایام یک نوع محل تماشاخانه بود و اکنون که آمدن بانوان به داخل بازار در ایام عزاداری محرم با محدودیت مواجه است، در زمان ساخت مظفریه لحاظ شده تا اگر احیانا بانوان نیز به بازار تشریف آوردند، بتوانند در طبقه بالای تیمچه نشسته و مجلس عزای امام حسین(ع) را همراهی کنند.

وی می‌گوید: تیمچه مظفریه بلندتر از سایر تیمچه‌ها ساخته شده تا علم‌های عزاداران بتوانند در آن گردش کنند. حتی این بنا «آکوستیک» ساخته شده است؛ در دوران قدیم که میکروفون و بلندگو وجود نداشت، باید شکل بنا به صورتی ساخته می‌شد تا صدا در داخل تیمچه دارای اکو باشد و به همه برسد. در داخل تیمچه وقتی یک فرد، نوحه می‌خواند، بلندی گنبد باعث می‌شود تا این صدا به صورت یکنواخت در تمامی قسمت‌های تیمچه شنیده شود که هنر دست یک معمار را به خوبی نشان می‌دهد.

وی می‌افزاید: مظفریه یک درب ورودی و یک درب خروجی دارد. دسته‌های عزاداری از درب ورودی وارد تیمچه شده و مراسمات خود را اجرا می‌کنند و با گفتن «یاحسین»، مجلس خود را به اتمام رسانده و از درب خروجی در «قیز بستی بازار» خارج می‌شوند. در راسته قیزبستی، تعدادی تیمچه دیگر وجود دارد که همگی دارای سکو هستند، در حالی که سکویی در طرف ورودی تیمچه مظفریه وجود ندارد.

این تبریزشناس در خصوص دلیل احداث این سکوها، اظهار می‌کند: معمار اندیشیده که یک عزادار از صبح سرپا مانده و خسته است و وقتی مراسم تمام شده و هیات‌ها می‌خواهند از مظفریه خارج شوند، بر روی این سکوها نشسته و چای بخورند تا خستگی از تن درکنند. الان نیز بساط چای در تیمچه‌های مشرف به درب خروجی جنوبی مظفریه در ایام عزاداری فراهم است.

وی خاطرنشان می‌کند: تعدادی از تجار که شاید حجره‌هایشان طی سال تعطیل و بسته بوده و حتی ساکن ایران نبودند، در ایام محرم، آن حجره را باز و تمیز کرده و برای مجلس عزا آماده می‌کردند. دلیل آن هم این است که این بنا وقف است و طبق وقف باید در ایام عزاداری امام حسین(ع) برای خدمت به عزاداران باز باشد و اگر درهای آن بسته بماند، گویی عدول از وقف اتفاق می‌افتد. این رسم همچنان نیز پابرجا مانده است.

این تبریز شناس اظهار می‌کند: معمار مشخصی برای این بازار مشخص نشده ولی بانی احداث راسته صادقیه، میرزا صادق خان، والی تبریز و بانی تیمچه مظفریه تبریز نیز شیخ جعفر قزوینی معروف به حاج شیخ آقا است که بناهای بسیاری در تبریز از او به یادگار مانده است.

وی با اشاره به محلات تبریز، می‌گوید: هر محله یک هویت و تعصب مخصوص به خود دارد و اصطلاحا هر محله یک خانواده عمومی حساب می‌شود. ممکن است که هیات‌های مذهبی بسیاری با نام‌های مختلف در محلات وجود داشته باشند اما در ایام محرم تمامی این هیات‌ها زیر یک پرچم آن هم پرچم محله خود قرار گرفته و فقط با همان پرچم در بازار به عزاداری مشغول می‌شوند.

وی می‌افزاید: دسته عزاداران هر محله متشکل از سه هیات سینه زنان عرب، سینه زنان عجم و زنجیرزنان می‌شود که نوع لباس، نوع آهنگ و نوع دستگاه آن‌ها با یکدیگر متفاوت است. این دسته‌ها دارای علم‌های بسیار باارزش هنری، قدیمی و تاریخی نیز هستند که حتی برخی در دوران قاجار مثلا اهدایی دربار قاجار هستند که تاکنون حفظ و نگهداری شده و در ایام محرم به بازار تبریز برده می‌شود.

میمنت نژاد با بیان این‌که هر دسته در گذشته دارای یک رئیس دسته بود، ادامه می‌دهد: اکنون حتی در تبریز تعدادی خانواده را می‌توان یافت که نام خانوادگی آن‌ها «رئیس دسته» است. این افراد وقتی در دوران پهلوی اول اقدام به اخذ شناسنامه کرده‌اند، از آن‌ها پرسیده‌اند که در جامعه به چه چیز معروف هستند، با توجه به این‌که در آن دوران، رئیس دسته بودن دارای شان اجتماعی بسیار بالایی بود، بنابراین نام خانوادگی آن‌ها نیز به عنوان رئیس دسته ثبت شده است.

بازار تبریز با تیمچه‌ها و راسته‌هایش یک نوع حسینیه بزرگ در شهر تبریز است

مرتضی عبدی یزدانی، مسئول دسته جات حسینی بازار تاریخی تبریز نیز اظهار می‌کند: از قدیم الایام، بازار تبریز با تیمچه‌ها و راسته‌هایش یک نوع حسینیه بزرگ در شهر تبریز بوده است. از زمانی که یادم می‌آید، مردان در بازار عزاداری می‌کردند و زنان نیز در طبقه دوم بازار نشسته و عزاداری را همراهی می‌کردند و حدود ۲۵ محله متشکل از سه هیات سینه زن عرب، سینه زن عجم و زنجیرزن زیر لقای پرچم محله به عزاداری در بازار مشغول می‌شدند.

وی که با تربیت پدر و مادر حسینی از کودکی در مجلس عزای حسینی پرورش یافته‌ و با شور و شوق فراوان در این راه قدم گذاشته است، می‌گوید: من از حدود هفت سالگی در دستگاه امام حسین(ع) هستم و از پدرم شنیده‌ام که تاریخ مرثیه خوانی در این بازار به اجداد گذشته بازمی‌گردد و در ابتدا نیز عزاداری حدود ۱۲ روز در بازار به طول می‌انجامید و الان نیز دسته جات به مدت پنج روز در بازار عزاداری می‌کنند.

یزدانی در خصوص عزاداری در بازار تبریز، اضافه می‌کند: معمولا دسته جات حسینی تبریز در طول سال هر ۱۵ روز یک بار جلسه برگزار می‌کنند و پیش از آغاز ایام محرم نیز برای هماهنگی‌های لازم با دعوت رسمی در یک مسجد جمع شده و با توافق ساعت پیشنهادی برای آغاز زمان عزاداری، قرعه کشی بین دسته جات انجام می‌گیرد. دسته جات بر اساس این قرعه کشی، گروه بندی می‌شوند تا عدالت در زمان عزاداری رعایت شود.

وی ادامه می‌دهد: در روز عاشورا نیز چون برخی از دسته جات، برنامه‌هایی در محلات دارند، حدود ۱۴ دسته از محلات تبریز به بازار می‌آیند. در این هنگام، بازار به قدری شلوغ می‌شود که ساعت عزاداری از روزهای قبلی بیشتر طول می‌کشد، مثلا از ساعت ۱۴ ظهر تا ۱۲ شب ادامه می‌یابد.

مسئول دسته جات حسینی بازار تبریز در خصوص ترتیب ورود دسته جات به بازار، می‌گوید: قبل از انقلاب معمولا چهار دسته از جمله دسته جات محله امیرخیز، شتربان، سرخاب و راسته کوچه از طرف راسته صادقیه و باقی دسته جات نیز از طرف بازار امیر وارد بازار شده و در صادقیه به نوبت می‌ایستادند، در این هنگام به ازای هر چهار دسته‌ از طرف دیگر بازار، یک دسته از طرف صادقیه وارد تیمچه مظفریه می‌شدند. در آن زمان با پیشنهاد پدرم، قرار شد تا بین دسته جات، قرعه کشی شود و تا به امروز نیز دسته‌های حسینی محلات تبریز با همین روال و با محبت و مودت در بازار به عزاداری مشغول هستند.

وی که بعد از فوت پدر در دو دهه گذشته مسئول هیات سینه زنان عجم محله خیابان بوده و از سه سال پیش نیز پس از فوت حاج حسین، مسئول مجمع دسته جات حسینی بازار شده است، می‌گوید: تمامی این خدمت‌ها، نوکری امام(ع) است. ما نوکری این دستگاه را می‌کنیم و ان شاالله بعد از ما، کسانی عهده دار مسئولیت‌ها می‌شوند تا کارها بر زمین نماند و این نوکری ادامه یابد.

هر ساعت و هر روز از عزاداری در بازار، نوحه مخصوص به خود دارد

وی در خصوص تفاوت عزاداری در بیرون بازار با داخل بازار، اظهار می‌کند: شاخصی که معمول ترین عزاداری در خیابان‌های تبریز است با طبل و چوب انجام می‌گیرد ولی در بازار فقط سینه زنی و یا فقط زنجیر داریم. عزاداری در بازار آنقدر خالص و بی ریا است که می‌توان در گوشه‌ای از بازار، فردی را دید که در عالم خود عزاداری می‌کند و یا زنجیر به دست گرفته و خارج از دسته و در گوشه‌ای، عزاداری می‌کند. این حال و هوای خالص در بیرون از بازار وجود دارد ولی تا به این حد خالصانه نیست. هر ساعت و هر روز از عزاداری در بازار، نوحه مخصوص به خود دارد و هر دسته‌ای که در آن زمان در بازار است باید نوحه‌ای با همان مضمون را بخواند.

یزدانی در خصوص ترکیب عزاداران دسته‌جات نیز اظهار می‌کند: عزاداران دسته‌جات محلات از طیف مختلف بازاری، کارمند، کارگر، دکتر، مهندس و … هستند اما همگی هنگام عزاداری یکدست لباس می‌پوشند و زیر لقای اباعبدالله(ع) عزاداری می‌کنند. طی پنج روز که عزاداری در بازار داریم، مردم از نقاط مختلف شهر و حتی خارج از شهر در بازار جمع شده و برای تماشا و عزاداری می‌آیند که نوعی صله رحم در این راستا انجام می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: ترتیب عزاداری در بازار بدین گونه است که اول هیات سینه زن عرب یک محله سپس هیات زنجیرزن همان محله و در آخر هیات سینه زن عجم وارد بازار می‌شود و این ترتیب تا به امروز حفظ شده است. فقط دو محله ورجی‌باشی و شتربان هستند که هیات زنجیر آن‌ها قبل عرب وارد می‌شود.

منبع: ایسنا