گناهی که جامعه را ویران می‌کند

امام صادق (ع) با توجه به اثر اجتماعی اتهام‌زنی فرمود: هر کس به برادر دینی خود تهمت زند حرمتی میان آن دو به جا نمی‌‌ماند.
به گزارش خبرتبریز:در زندگی اجتماعی و در برخورد با علایق و سلایق، مسائل مختلفی پیش می‌آید که انسان‌ها بر مبنای روحیات و عقاید خودشان با آن مواجه می‌‌شوند. این مسأله بسیار طبیعی است که در یک جامعه متمدن، تضارب آرا وجود داشته باشد و افراد بر اساس شاکلۀ فکری خود که مرتبط با منافع و باورهایشان است، نسبت به یک موضوع مشخص نگاه متفاوتی از یکدیگر داشته باشند؛ اما آنچه در این ‌بین دارای اهمیت بوده و باعث ثبات این نظام طبیعی می‌‌شود، این است که در مواجهه با آرا و نظرات متفاوت، رعایت اخلاق به‌عنوان یک مسألهٔ جدی مورد توجه آحاد جامعه باشد. اگر این مهم مورد غفلت واقع شود، جامعه دچار آسیب‌های فراوانی خواهد شد که یکی از آنها شیوع تهمت و بهتان خواهد بود. امام صادق (ع) با توجه به اثر اجتماعی اتهام‌زنی فرمودند: «هر کس به برادر دینی خود تهمت زند حرمتی میان آن دو به جا نمی‌‌ماند.»

تهمت، اتهام، افترا، بهتان، دروغ و نمامی به معنای بدگویی کردن و انگ زدن است.[۱] به این معنا که انسان در حق سایرین در مورد مسأله‌ای متوسل به دروغ شود و چیزی را به دیگری نسبت دهد یا او را به فعل اشتباهی که مرتکب نشده، متهم کند و یا عیب و نقصی را که در او وجود ندارد به او نسبت دهد؛ فرقی نمی‌کند که این موضوع در حضور آن شخص باشد و یا در غیاب او صورت بگیرد که در این صورت علاوه بر دروغ، غیبت نیز به حساب می‌آید.

بررسی رذیله‌ “تهمت” از دریچۀ آیات الهی در قرآن
دین به عنوان قانون وحیانی از طرف خالق، نگاه ویژه‌ای به انسان و نوع و نحوه‌ی زندگی او دارد و از دریچه‌ نگاه دین، متهم کردن یک فرد به حرفی که نزده، منظوری که نداشته و یا کاری که انجام نداده، گناه بسیار بزرگی است.[۲] قرآن کریم، اصلی‌ترین کتاب قانون بشری از نگاه مسلمانان در مورد اتهام زدن به افراد، موضع تندی اتخاذ کرده و بیش از چهل آیه در این رابطه نازل شده است. این آیات گاهی در مورد افراد خاصی نازل شده و گاهی در مورد مسأله‌ مشخصی حکمی صادر کرده‌اند؛ اما وجه مشترک بین همه، رد مسأله‌ بهتان و عذابی است که گریبان‌ تهمت زننده را خواهد گرفت.

خداوند متعال در آیات ۲۳ و ۲۴ سوره مبارکه نور می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ(۲۳) یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ بى‏‌گمان کسانى‌که به زنان پاکدامن بى‌‏خبر [از همه جا] و با ایمان نسبت زنا مى‌‏دهند در دنیا و آخرت لعنت ‏شده‏‌اند و براى آن‌ها عذابى سخت‏ خواهد بود در روزی که زبان و دست‌ها و پاهایشان بر ضد آنان برای آنچه انجام مى‏‌دادند شهادت مى‏‌دهند». همچنین در سوره نساء آیه ۱۱۲ می‌فرماید: «وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِینًا؛ و هر کس خطا یا گناهى مرتکب شود سپس آن را به بى‌‏گناهى نسبت دهد قطعا بهتان و گناه آشکارى بر دوش کشیده است».

در آیه ۱۲ سوره نور خداوند نسبت به افرادی که تهمت را می‌شنوند و در برابر آن سکوت می‌کنند گلایه کرده و می‌فرماید: «لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْکٌ مُّبِینٌ؛ چرا هنگامى‌که آن [بهتان] را شنیدید مردان و زنان مؤمن گمان نیک به خود نبردند و نگفتند این بهتانى آشکار است» عبارت «چرا گمان خیر به خودشان نبردند» به این مسأله اشاره می‌کند که آحاد جامعه باید سایرین را مانند خود بداند و آنچه را برای خود می‌پسندد برای دیگران بپسندد و چیزی را در حق خود مذموم می‌داند و از آن اکراه دارد، در مورد سایرین نیز آن را ناپسند بشمرد.

تفسیر و تبیین آیات قرآن، توسط پیامبر و اهل‌بیت در مسأله‌ تهمت
نبی مکرم اسلام و خاندان مطهر ایشان در جایگاه مفسرین قرآن در تبیین احکام الهی و در موضوع تهمت، بیانات روشن و واضحی فرموده‌ و علاوه بر نهی از این فعل زشت، آثار رواج این کار در مورد شخص مرتکب و در بُعد اجتماع را متذکر شده‌اند. پیامبر رحمت صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «هر کس به مرد یا زن مؤمن بهتان زند یا درباره او چیزی بگوید که از آن مبرّاست، خداوند متعال در روز رستاخیز او را بر تلّی از آتش نگه دارد تا از حرف خود درباره آن مؤمن برگردد.»[۳] امیرالمومنین علیه‌السلام شخص تهمت زننده را بی‌حیا دانسته و می‌فرمایند:

«هیچ بی‌شرمی و وقاحتی چون بهتان زدن نیست.»[۴] توجه به آیات قرآن و فرمایشات راهبران راستین انسان، برنامه‌ای کلی و بدون نقص از همزیستی بشری و زندگی اجتماعی ارائه می‌دهد که در آن حقوق بشر به نحو احسن رعایت شده است.

آثار سوء تهمت در زندگی فردی و اجتماعی
مهم‌ترین اثر رواج بهتان، آسیبی است که متوجه شخص تهمت زننده خواهد شد و از او شخصیت مقبول و محبوب را در بین اجتماع خواهد گرفت. وقتی جامعه فردی را به عنوان دروغگو شناخت، وی جایگاه حقیقی و حقوقی خود را از دست می‌دهد. این موضوع در مواردی که آحاد جامعه با آن درگیر هستند و یک وجهۀ عمومی برآن حاکم است، اهمیت بیشتری می‌یابد.
غیبت و بدگویی
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ

(حجرات، ۱۲)

ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری گمان ها دوری کنید، زیرا بعضی گمان ها گناه است. و (در کار دیگران) تجسّس نکنید و بعضی از شما دیگری را غیبت نکند، آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ (هرگز) بلکه آن را ناپسند می دانید و از خدا پروا کنید، همانا خداوند بسیار توبه پذیر مهربان است.

نکته ها
آیه برای حفظ آبروی مردم؛ سوءظن، تجسّس و غیبت را حرام کرده است. امروزه حقوق دانان جهان، از حقوق بشر حرف می زنند، ولی اسلام به مسائلی از قبیل تمسخر، تحقیر، تجسّس و غیبت توجّه دارد که حقوق دانان از آن غافلند.

هیچ گناهی مثل غیبت به درّندگی بی رحمانه تشبیه نشده است. آری، حتّی حیوانات درنده هم نسبت به هم جنس خود تعرّض نمی کند.

غیبت آن است که انسان در غیاب شخصی چیزی بگوید که مردم از آن خبر نداشته باشند و اگر آن شخص بشنود، ناراحت شود. (وسائل، ج ۸، ص ۶۰۰ و ۶۰۴) رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: دست از سر مرده ها بردارید و بدی های آنان را بازگو نکنید، کسی که مُرد، خوبی هایش را بیان کند. (نهج الفصاحه، حدیث ۲۶۴)

امام صادق علیه السلام فرمود: غیبت کننده اگر توبه کند، آخرین کسی است که وارد بهشت می شود و اگر توبه نکند، اوّلین کسی است که به دوزخ برده می شود. (مستدرک، ج ۹، ص ۱۱۷)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: هر کس زن یا مردی را غیبت کند، تا چهل روز نماز و روزه اش پذیرفته نمی شود. (بحار، ج ۷۲، ص ۲۵۸)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: در قیامت هنگامی که نامه اعمال انسان به دست او داده می شود، عدّه ای می گویند: چرا کارهای خوب ما در آن ثبت نشده است؟ به آنها گفته می شود: خداوند، نه چیزی را کم و نه چیزی را فراموش می کند، بلکه کارهای خوب شما به خاطر غیبتی که کرده اید از بین رفته است. در مقابل افراد دیگری، کارهای نیک فراوانی در نامه عمل خود می بینند و گمان می کنند که این پرونده از آنان نیست، به آنها می گویند: به واسطه ی غیبت شدن، نیکی های کسی که شما را غیبت کرده، برای شما ثبت شده است. (بحار، ج ۷۲، ص ۲۵۹)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در آخرین خطبه خود در مدینه فرمودند: اگر کسی غیبت کند، روزه ی او باطل است. (محجّةالبیضاء، ج ۵، ص ۲۵۴) یعنی از برکات و آثار معنویی که یک روزه دار برخوردار است، محروم می شود.

اگر از بدن انسان زنده قطعه ای جدا شود، امکان پر شدن جای آن هست، ولی اگر از مرده چیزی کنده شود، جای آن همچنان خالی می ماند. غیبت، بردن آبروی مردم است و آبرو که رفت دیگر جبران نمی شود. «لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً»

شیخ طوسی در شرح تجرید، بر اساس حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: اگر غیبت شونده، غیبت را شنیده است، جبران آن به این است که نزد او برویم و عذرخواهی کرده و حلالیّت بخواهیم، امّا اگر نشنیده است، باید هرگاه یادی از غیبت شونده کردیم، برای او استغفار نماییم. (وسائل، ج ۸، ص ۶۰۵)

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس غیبتی را بشنود و آن را ردّ کند، خداوند هزار باب شرّ را در دنیا و آخرت بر او می بندد، ولی اگر ساکت بود و گوش داد، گناه گوینده نیز برای او ثبت می شود. و اگر بتواند غیبت شونده را یاری کند، ولی یاری نکند، در دو دنیا خوار و ذلیل می شود. (وسائل، ج ۸، ص ۶۰۶) در روایتی، غیبت کردن؛ کفر و شنیدن و راضی بودن به آن، شرک دانسته شده است. (بحار، ج ۷۲، ص ۲۲۶)

در آیه ۳۶ سوره اسراء می خوانیم: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» هر یک از گوش و چشم و دل انسان، در قیامت مورد بازخواست قرار می گیرند. بنابراین ما حق شنیدن هر حرفی را نداریم.

پیام ها
ایمان، تعهّدآور است و باید از یک سری افکار و اعمال دوری نماید. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا…» (ایمان، با سوءظن و تجسّس و غیبت سازگار نیست.)
برای جلوگیری از غیبت باید زمینه های غیبت را مسدود کرد. (راه ورود به غیبت، اوّل سوء ظن و سپس پیگیری و تجسّس است، لذا قرآن به همان ترتیب نهی کرده است.) «اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِ … لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ»
گناه، گرچه در ظاهر شیرین و دلنشین است، ولی در دید باطنی و ملکوتی، خباثت و تنفّرآور است. «یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً» (باطن غیبت، خوردن گوشت مرده است و درباره هیچ گناهی این نوع تعبیر بکار نرفته است.)
در شیوه نهی از منکر، از تعبیرات عاطفی استفاده کنیم. «لا یَغْتَبْ … أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ»
غیبت و بدگویی از دیگران حرام است، از هر سنّ و نژاد و مقامی که باشد. لا یَغْتَبْ … ( «أَحَدُکُمْ» شامل کوچک و بزرگ، مشهور و گمنام، عالم و جاهل، زن و مرد و … می شود.)
مردم با ایمان، برادر و هم خون یکدیگرند. «لَحْمَ أَخِیهِ»
همان گونه که مرده قدرت دفاع از خود را ندارد، شخصی که مورد غیبت قرار گرفته است، چون حاضر نیست، قدرت دفاع ندارد. «مَیْتاً»
غیبت کردن، نوعی درّندگی است. «یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً»
غیبت، با تقوا سازگاری ندارد. «لا یَغْتَبْ … وَ اتَّقُوا اللهَ»
تقوا، انسان را به سوی توبه سوق می دهد. «وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ»
در اسلام بن بست وجود ندارد، با توبه می توان گناه گذشته را جبران کرد. «لا یَغْتَبْ … إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ»
توبه پذیری خداوند، جلوه ای از رحمت اوست. «تَوَّابٌ رَحِیمٌ»
منبع: کتاب سبک زندگی اسلامی براساس تفسیر نور. صفحه ۱۲۱- ۱۲۳
.تسنیم
* حجت‌الاسلام علی سلیمانی مهرآبادی استاد حوزه علمیه قم
==========================
پی‌نوشت:
[۱]. لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه تهمت
[۲]. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام،ج۴۱، ص۵۹
[۳]. عیون الاخبار الرضا – علیه‌السلام -، ج۲، ص۳۳
[۴]. غرر الحکم، ح۴۴۳۸