«دانشنامه تاریخی استان اردبیل» در مسیر انتشار
مشاور استاندار در امور دانشگاه‌های استان اردبیل از پایان تدوین بخش نخست «دانشنامه تاریخی استان اردبیل» خبر داد.

سیدمهدی جوادی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی استانداری اردبیل در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اردبیل، اظهار کرد: استان اردبیل همچون دیگر زمینه‌های توسعه، در عرصه تاریخ هم نیازمند تلاش متخصصین است؛ از این رو محققان این خطه به تدوین «دانشنامه تاریخی استان اردبیل» همت گماردند که به تازگی بخش نخست آن به مرحله چاپ و انتشار رسیده است.

مشاور استاندار در امور دانشگاه‌های استان اردبیل که به‌عنوان ناظر طرح با بنیاد دایره‌المعارف استان همکاری داشته است، افزود: از زمانی که به‌طور تخصصی به رشته تاریخ پرداختم، به این نتیجه رسیدم که با کمال تأسف، تاریخ اردبیل و نواحی آن، دست‌نخورده باقی مانده و آنچه در این زمینه تدوین و تألیف شده، بسیار ناقص است؛ یعنی با توجه به گستره و جایگاه مهم تاریخی این استان، اقدامات صورت گرفته با چارچوب‌های علمی و پژوهشی فاصله زیادی دارد. به همین سبب در نخستین گام «اوضاع جغرافیایی و تاریخی مغان در دوران اسلامی» را موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود قرار داده و در سال ۱۳۷۵، در دانشگاه تهران از آن دفاع کردم.

وی هدف اصلی خود را از ورود این موضوع به طرح‌های پژوهشی استانداری القای اهمیت موضوع به استانداران به عنوان نمایندگان عالی دولت در استان و ایجاد زمینه‌های حمایتی لازم برای تدوین عنوان کرد و گفت: در سال ۱۳۸۷ و پس از تشکیل بنیاد دایره‌المعارف با همت و عنایت نماینده محترم ولی فقیه در استان، کارگروه تاریخ به عنوان یکی از مهم‌ترین کارگروه‌های این بنیاد با حضور بنده و جمعی از اساتید و محققان تاریخ استان تشکیل و کار تدوین دانشنامه تاریخ استان آغاز شد.

وی ادامه داد: طی جلسات علمی بسیار و انجام پژوهش‌های متعدد، پس از مدخل‌نویسی دانشنامه، هریک از اساتید و محققان رشته تاریخ استان، برحسب تخصص خود، مقالات مرتبط را به شکل کاملاً علمی و پژوهشی تدوین و آماده کردند و در سال ۹۷، تکمیل تدوین بخش اردبیل دانشنامه تاریخ استان اردبیل در میان طرح‌های پژوهشی این دفتر تصویب شد که کار اجرای آن در اوایل سال ۹۹ به همت حوزه هنری استان اردبیل به پایان رسید و در واقع آماده چاپ و انتشار شد.

جوادی اضافه کرد: با توجه به اینکه امر پژوهش، از برنامه‌ها و امور زیربنایی در توسعه همه‌جانبه استان به شمار می‌آید و از سویی، وجود یک مجموعه علمی پیرامون تاریخ سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادی آئینه تمام‌نمای گذشته استان محسوب می‌شود، همچنین می‌تواند در حوزه‌های مختلف سیاسی و گردشگری نیز کاربرد اساسی داشته باشد؛ لذا به سبب ضرورت اجرایی، با کمک متولیان امر، بخش‌های دوم و سوم تدوین این دانشنامه به مغان و مشگین‌شهر اختصاص یافت که در قالب طرح‌های پژوهشی استانداری و با اعتبار ۴۰۰ میلیون ریال به تصویب رسید و در آینده نزدیک کار تدوین این مجموعه آغاز خواهد شد.

وی با بیان اینکه عنوان «دانشنامه» نشانگر تدوین وتألیف آن در چارچوب دایره‌المعارف‌ها بوده و مطالب آن باید از نظر علمی به عنوان یکی از آثار مهم مرجع باشد، تصریح کرد: نخست با تشکیل جلسات و طرح موضوع در محضر دوستان، به این نتیجه رسیدیم که از نظر کمّی، با توجه به تعداد دوستان تحصیل کرده در رشته تاریخ و باستان‌شناسی و زیرمجموعه‌های آنها در سطوح دکتری و کارشناسی ارشد، مشکلی نداریم و این موضوع قوت قلبی برای تداوم پیگیری آن شد.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی استانداری اردبیل افزود: از نظر کیفی نیز گذشته از تدوین پایان‌نامه‌های تخصصی پیرامون تاریخ استان و تألیفات کتاب و تدوین مقالات تخصصی که خود از نشانه‌های کیفیت احتمالی کارهای علمی به شمار می‌آمد، وارد مرحله دوم وصول به ارزیابی توانایی‌های علمی دوستان شدیم؛ بنابراین، با انتخاب مدخل‌ها، تدوین دانشنامه، داوری و ارزیابی مقالات، با چند تن از ناظران و اعضای شورای علمی بنیاد دایرةالمعارف به این نتیجه رسیدیم که خوشبختانه از نظر تخصصی استعداد لازم در استان وجود دارد؛ جالب اینکه در این مرحله با کسانی آشنا شدیم که شناختی از آنان نداشتیم اما درحد مطلوب از عهده امر بر آمدند، تدوین چندین مدخل را هم زحمت کشیدند.

وی ضمن قدردانی از تلاش‌های حوزه هنری استان اردبیل برای اخذ مجوز چاپ و انتشار از صدور فیپا خبر داد و گفت: پس ازاتمام تدوین بخش نخست این مجموعه با عنوان «اردبیل (مرکز استان)»، دراوایل سال ۹۹ و آماده شدن آن برای چاپ و انتشار، گذشته از مطالعه و بررسی‌های دقیق علمی از سوی اعضای محترم شورای علمی و در رأس آنان، آیت‌الله دکتر سیدحسن عاملی، مکمل‌های لازم ازجمله پیشگفتار، پیوست‌ها و …فراهم شد.

جوادی در پاسخ به این پرسش که آیا این مجموعه دراختیار صاحب نظران کشوری قرار گرفته و نظرات آنان نیز در این باره اخذ شده است؟، اظهار کرد: زحمت ارزیابی علمی و تخصصی مجموعه و پیشنهاد نگارش مقدمه را به استاد فرزانه، دکتر‌ هادی عالم‌زاده دادیم و خوشبختانه ضمن تأیید کار، نگارش مقدمه بر مجموعه را نیز پذیرفت که با توجه به جایگاه منحصر به فرد علمی- پژوهشی ایشان درکشور، به ویژه در دایره‌المعارف‌نویسی، می‌توان گفت به این ترتیب ارزش علمی مجموعه حاضر دو چندان می‌شود.

وی درباره عالم‌زاده و مقام علمی وی تصریح کرد: وی متولد ۱۳۱۶ اراک، دارای دکتری فرهنگ و تمدن اسلامی از دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، استاد پایه ۲۶ دانشگاه تهران و استاد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی تهران است.

ناظر طرح تدوین «دانشنامه تاریخی استان اردبیل» افزود: ویرایش بخش عمده‌ای از مقالات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به عنوان ویراستار محور اوّل (مجلدات ۱ تا ۶)؛ ویرایش مقالات گروه فرهنگ و تمدن اسلامی در دانشنامه جهان اسلام (مجلدات حرف ت تا ج)؛ تدوین حدود ۷۰ مقاله علمی ازجمله: مدخل‌های سبك آذری در معماری، ابن جوزی، ابوبكر بن ابی قحافه در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی؛ سهم آذربایجان در معماری ایران اسلامی، رساله‌های تاریخی سفینی تبریز، پیشینی تاریخ‌نگاری عاشورا، «المصادر الاسلامیه المفقوده المذکوره فی کتاب البدء و التاریخ لمطهر بن طاهر المقدسی، اهل البیت» و… راهنمایی و مشاوره بیش از ۷۰ عنوان رساله دكتری و ۱۲۰ پایان‌نامه كارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، دانشگاه آزاد اسلامی -واحد علوم و تحقیقات تهران و شهر ری؛ مدیر مسئول، سردبیر و عضو ۲۵ فصلنامه تخصصی ازجمله: مجلّه علمی پژوهشی مقالات و بررسی‌ها در دانشگاه تهران (۱۳۷۲-۱۳۷۹)؛ عضو هیأت تحریریه مجلّه بین‌المللی علوم انسانی وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری؛ مدیرمسئول و سردبیر مجلّه علمی – پژوهشی تاریخ علم؛ عضو شورای علمی شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ عضو پیوسته بنیاد ایران‌شناسی، مدیر مسئول و سردبیر مجله علمی-پژوهشی تاریخ و تمدن اسلامی؛ عضو هیأت تحریریه فصلنامه تاریخ اسلام و…؛ در کنار ۱۷ سمت اجرایی از جمله: استادیار و مدیر گروه آموزشی فرهنگ و تمدن اسلامی: دانشگاه فردوسی مشهد؛ استادیار، دانشیار، استاد و مدیرگروه آموزشی فرهنگ و تمدن اسلامی: دانشگاه تهران (۱۳۶۲-۱۳۸۵)؛ مدیر گروه پژوهشی ادبیات در جهان اسلام و ویراستار محور اوّل و مدیر بخش پژوهشی ادبیات فارسی و ملل اسلامی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی؛ رئیس دانشكده ادبیات و الهیات دانشگاه الزهراء؛ رئیس پژوهشكده تاریخ علم دانشگاه تهران و معاون پژوهشی دانشکده الهیات دانشگاه تهران؛ بخشی از مسئولیت‌های اجرایی و اقدامات علمی و پژوهشی استاد دکتر عالم‌زاده است.

وی در این باره که مجموعه حاضر تا چه حد مورد پذیرش دکتر عالم‌زاده قرار گرفته است، گفت: شاید در این باره اگر به نظر خود استاد در مقدمه اکتفا شود، بهتر و کافی باشد که آورده است: «حاصل اقدام مبارك و ضروری تألیف دانشنامه تاریخی استان اردبیل که به همت تنى چند از دانشگاهیان فاضل و متعهد این استان دیرپایِ بس کهن عینیت یافته و اکنون نخستین جلد آن پیش روی خواننده مشتاق به دانستن هر چه بیشتر و مستندتر درباره این دیار نهاده شده، الحق درخور تحسین بسیار است. تألیف دانشنامه تاریخى استان اردبیل درواقع صورت تكامل یافته و بسامانِ احیاء و تداوم همان سنّت دیرپاى نگارش «تواریخ محلى» و «تاریخ شهرها» در سده‌هاى پیشین در جهان اسلام است كه به همت والا و انگیزه دانش گسترىِ بیش از ١٥ تن از فرهیختگان دانشگاهى شهر و استان اردبیل بر پایه منابع معتبر و اصیل و تحقیقات دانشوران متأخر و معاصر و نیز مطالعات میدانى (دیدارى و شنیدارى) تألیف و تدوین یافته است. این گروه به سائقه «حب الوطن من الایمان» و بر پایه آموخته‌ها و تجارب علمى-پژوهشى ارزشمندشان كوشیده‌اند در نمایاندن تاریخ و فرهنگ و تمدن شهر و استان اردبیل ازسده‌هاى آغازین شكل‌گیرى كشورى به نام ایران تا روزگار ما – در حد امكانات و اطلاعات موجود – خواننده را از مراجعه به دیگر منابع و مآخذ بى‌نیاز سازند.»

عالم‌زاده درباره پرداخت شایسته به تاریخ اردبیل در دانشنامه نیز نوشته است: «خواننده با نگاهى گذرا بر مندرجات این دانشنامه در می‌یابد که اردبیل از پیش از اسلام تا یورش مغولان و سلطه و فرمانروایى ایل‌خاندان بر ایران (۶۵۴-٧٣٦ ق.) پیوسته مركز «ایالت آذربایجان» بوده و نواحى متعلق به آن، به سبب مجاورت با قفقاز و آناتولى و عراق در دوره‌هاى مختلف تاریخ، جایگاه راهبردى سیاسى، نظامى و اقتصادى مهمى داشته؛ شاهد این مدّعا سر بر آوردن مدعیان حكومت و برپایى دولت‌هاى مستقل / استیلایى یا تابع دستگاه خلافت / استكفایى، چون خرم دینان، آل مسافر، آل ساج، آل بویه، ایلخانان و صفویان است. در این میان ایلخانان با شناخت درست از این جایگاه راهبردى و با هدف براندازى ممالیك و سلطه بر متصرفات آنان در شام و مصر، در آذربایجان مستقر گشتند و از این ایالت بر دیگر متصرفات خود در شرق و غرب و جنوب ایران فرمان راندند. سهم اردبیل خاصه در برآمدن دولت شیعى مذهب صفوى نمایان‌تر است. با حاكمیت صفویان بر ایران اهمیت علمى و دینى اردبیل كه از سده‌هاى نخستین خاستگاه دانشمندان بسیارى در علوم، به ویژه علوم اسلامى بوده، افزایش یافت. خواننده در این دانشنامه با چهره‌هایى چون حسین بن عَمرو اردبیلى (د. ٣٨١ ق.) و فرزند و نوادگانش، واقد اردبیلى، … و خدمات و آثارشان آشنا خواهند شد.»