مسئله کتابخانه دیجیتالی
محمد زره‌ساز، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی معتقد است: «پیش از راه‌اندازی کتابخانه دیجیتال باید پاسخ این پرسش را پیدا کنیم که چه تعریفی از کتابخانه دیجیتالی برای ما مصداق پیدا می‌کند؟»
مسئله کتابخانه دیجیتالی
خبرتبریزبه نقل ازخبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، محمد زره‌ساز، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی: «کتابخانه‌ دیجیتال یکی از مهم‌ترین نظام‌های اطلاعاتی است که با توسعه فناوری‌ها و هوش مصنوعی، نسل‌های مختلفی را تجربه کرده است. با این حال، تعریف، ساختار و کاربردهای کتابخانه دیجیتال در کشورمان به‌ویژه در کتابخانه‌های بزرگ به درستی تبیین نشده است و همین مسئله باعث شده که با وجود صرف هزینه‌های زیاد برای تهیه زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و همچنین تهیه محتواهای دیجیتالی، کارآمدی مطلوبی را برای این نظام‌ها شاهد نباشیم. به بیانی دیگر، این نظام‌های اطلاعاتی نتوانسته‌اند جایگاه مناسب و محبوبیت لازم را در بین کاربران به دست آورند.

دلایل این امر متنوع است؛ اما از دیدگاه بنده مهم‌ترین دلیل، آن است که اغلب این نظام‌ها بدون داشتن یک تفکر راهبردی و حتی یک اتاق فکر متخصص، راه‌اندازی شده و به زبان ساده‌تر صرفا برای این سازمان‌ها جنبه دکوری و نمایشی داشته‌اند! برای نمونه، مهم‌ترین پرسشی که نیاز بوده که پیش از راه‌اندازی این نظام‌ها به درستی بدان پاسخ داده شود آن است که با توجه به امکانات و قابلیت‌های موجود سازمانی و برای ارائه خدمات هرچه بهتر و باکیفیت‌تر به کاربران، چه تعریفی از کتابخانه دیجیتالی برای ما مصداق پیدا می‌کند؟

آیا انتظار داریم که نظامی با حداکثر بازنمون قابلیت‌ها و خدمات در مقایسه با کتابخانه فیزیکی پدید آوریم؟ طبیعی است که چنانچه پاسخ ما مثبت باشد نیاز است تا در چند جهت برنامه‌ریزی هدفمند داشته باشیم. نخست آنکه باید یک تیم و یک برنامه مدیریتی راهبردی با توجه به پشتوانه تخصصی و فناورانه با قابلیت روزآمدسازی مداوم طراحی کنیم.

در گام دوم باید یک مجموعه از متخصصان و کارشناسان را برای طراحی و اجرای قابلیت‌ها و خدمات در این فضای جدید به کار بگیریم. باید در نظر داشت و پذیرفت، همانگونه که در کتابخانه فیزیکی، کارشناسان و متخصصانی را آموزش داده و به کار گرفته‌ایم تا بهترین و باکیفیت‌ترین خدمات را برای کاربران حضوری فراهم کنند، در فضای دیجیتال نیز که دامنه کاربران می‌تواند جهان‌شمول و بسیار متنوع باشد، نیاز است تا کارشناسان و متخصصان خاص این حوزه را به کار بگیریم.

در این راستا بدون شک یک از اقدامات ضروری، بازنگری در چارت سازمانی و توجه به این نکته است که دامنه تخصصی مورد نیاز این حوزه را نباید به چند کارشناس فناوری محدود کرد. در این فضا نیاز است تا متخصصان مختلف ازجمله متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی، آرشیو، نسخ خطی، بازاریابی و فناوری و سایر حوزه‌های مرتبط با تقسیم وظایف روشن و بدون ابهام حضور داشته باشند. در گام سوم طراحی قابلیت‌های کمک و راهنمایی با استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند کاربران اغلب سردرگم در این نظام‌ها را به بدنه کارشناسی و محتواهای مناسب آموزشی پیوند دهد و کارآمدی این نظام‌ها را از دیدگاه کاربران به طرز معناداری افزایش دهد.

همه این اقدامات در صورتی امکان‌پذیر است که سازمان‌های میزبان این نظام‌های اطلاعاتی، سیاست‌گذاری درست و علمی در این حوزه را در دستور کار خود قرار داده و از متخصصان برای بهینه‌سازی و بازتعریف بسیاری از ساختارها، قابلیت‌ها و خدمات در قالب عضویت در ساختارهای مدیریتی دائمی یا موقتی و کارگروه‌های تخصصی بهره بگیرند. در این راستا حتی نیاز به انجام برخی اقدامات حقوقی و پیشنهاد قانون‌گذاری و تهیه آئین‌نامه‌های مختلف وجود دارد که باید در بالاترین سطح پیگیری و به نتیجه برسد.

یکی از حوزه‌هایی که نیاز است در رابطه با آن سیاست‌گذاری درستی صورت بگیرد حوزه مرتبط با فراهم‌آوری محتواهای دیجیتال و تهیه نسخه‌های الکترونیکی از منابع چاپی در سازمان‌های کتابخانه‌ای است. متاسفانه در این حوزه، شاهد اقدامات غیرکارشناسی و شتاب‌زده بسیار و اتلاف بودجه‌های زیادی بوده‌ایم. بنده از نزدیک شاهد اسکن غیراصولی و بی‌فایده بسیاری از منابع در برخی از کتابخانه‌های بزرگ بوده‌ام که پس از مدتی قابلیت بازیابی و استفاده نداشته و تدابیر لازم برای نحوه ارائه خدمات آن‌ها نیز اندیشیده نشده بود.

در پاسخ به اعتراض کارشناسان در ارتباط با استفاده از نسخه‌های الکترونیکی نازل منابع چاپی و خطی، نیز گاه این پاسخ را می‌شنیدیم که ما در حال تهیه نسخه پشتیبان هستیم و به کتابخانه دیجیتالی کاری نداریم. این پاسخ خود به خوبی بیانگر انجام کار غیرکارشناسی و اتلاف بودجه‌ای است که در سال‌های بعد ناکارآمدی خود را نشان داد و همان فایل‌هایی که با هدف تهیه نسخه پشتیبان تهیه شده‌بودند به اذعان دست‌اندرکاران خود آن مجموعه‌ها غیر قابل بازیابی و استفاده بوده و عملا از مجموعه‌های مربوطه حذف شدند.

به بیانی دیگر، در برخی از مجموعه‌ها شاهد آن بودیم که به دلیل ذخیره‌سازی غیراصولی این فایل‌ها بر روی فضاهای ذخیره‌سازی و هاردهای غیرمطمئن، پس از مدتی عملا امکان بازیابی آن‌ها وجود نداشت و از این بابت خسارت قابل توجهی به این مجموعه‌ها وارد شده است. در رابطه با تهیه محتواهای دیجیتال از خارج از سازمان‌ها نیز شاهد نوعی بی‌برنامگی و سردرگمی هستیم.

طرح واسپاری محتواهای دیجیتال یکی از طرح‌هایی است که می‌تواند به کتابخانه‌های دیجیتالی برای استفاده منصفانه و ارائه خدمات پربار به کاربران کمک شایانی کند. همچنین داشتن یک برنامه هدفمند برای پذیرش و استانداردسازی محتواهای دیجیتالی اهدایی و فاقد مشکلات مرتبط با حق مؤلف نیز از ضرورت‌های برنامه‌ریزی برای استفاده از حداکثر قابلیت‌های این نظام‌های اطلاعاتی است. در پایان امیدوارم که به این حوزه که می‌تواند برای مجموعه‌های کتابخانه‌ای درآمدزایی قابل توجهی نیز داشته باشد توجه ویژه و کارشناسانه شود. بدیهی است که این امر مستلزم به کارگیری نیروهای متخصص و کارشناس در رأس مجموعه‌های مدیریتی این سازمان‌ها است.»