هویت خُفته کودکان آذربایجان در بازی‌های بومی!
اهمیت توجه به بازی‌های بومی کودکان منطقه شمال‌‌غرب کشور به مناسبت روز ملی کودک
شهرام صادق زاده :در عصر حاضر موبایل‌ها و تبلت‌های هوشمند و سیستم‌های پیشرفته با بازی‌های مختلف در شبکه‌های گسترده جهانی به‌ راحتی در دسترس همگان است و به همین علت درصد قابل‌ توجهی از جوامع به سمت این امکانات گرایش پیداکرده و همین امر مزید بر علت است که بازی‌های بومی محلی به کمترین حد خود در بین کودکان و نوجوانان تقلیل یابد.
در گذشته بازی‌های پومی آذربایجان کمک شایانی به هماهنگی چشم و دست، ایجاد تمرکز، کمک به تقویت حافظه شنیداری یا دیداری و غیره می‌کرد که امروزه با حذف و جایگزینی نرم‌‌افزارهای بازی و بازی‌‌های مجازی به افزایش این اختلالات در کودکان دامن زده شده است.
مناسبت ۱۶ مهر ماه به عنوان روز ملی کودک در ایران فرصت ارزشمندی است که توجه خانواده‌ها، مجموعه آموزش و پرورش و نهادهای فرهنگی را به اهمیت دوران کودکی، نیازها و خواسته‌های کودکان جلب کرده و به آن‌ها یادآوری کند که وظیفه دارند برای سلامتی، رشد، شادی و پیشرفت کودکان به نیازهای آن‌ها توجه ویژه داشته باشند و برای تحقق آن برنامه‌ریزی کنند تا دیوار نسل آینده، کج نرود.
در واقع، بازی‌های بومی آذربایجان ریشه در اصالت و قدمت فرهنگی مردم این دیار دارد که باید از سوی مسئولان و متولیان فرهنگی جهت احیای آن‌ها توجه بیشتری صورت گرفته و گرد و غبار فراموشی نشسته بر آن‌ها زدوده شود به شرطی که بازهم برخی از نامسئولان پشت‌ میزنشین از عدم تخصیص بودجه به این امر نِق نزنند…

بازی‌های بومی در عین سادگی از درون مایه عمیق و پُرباری برخوردارند
تاریخ غنی فرهنگ منطقه شمال‌غرب کشور شامل استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان که دارای فرهنگ مشترکی هستند زمینه‌ساز بازی‌های بومی و محلی بسیاری در طول تاریخ اجتماعی شده که در عین سادگی از درون مایه عمیق و پرباری برخوردار هستند اما همین فرهنگ رایج، امروزه با بی توجهی به فراموشی سپرده می شود که جای تاسف دارد!
مجموعه تاریخ بیش از ۷ هزار ساله این استان‌ها توانسته است نمونه های غنی‌ای از بازی‌های بومی را برای تمام سنین به ویژه کودکان و نوجوانان تدارک ببیند که با حداقل هزینه می تواند در تربیت صحیح جسمی و روانی کودک نقش بسزایی داشته باشد.
بازی کردن در تعاریف مباحث فرهنگی و تربیتی به معنی مشغول شدن، تفریح، سرگرمی و لذت بردن معنی شده و یکی از مهمترین فعالیت‌ها در تخلیه روانی افراد محسوب می شود، به نحوی که به عقیده کارشناسان تربیتی، اوقات فراغت و بازی به اندازه اوقات کار و حتی بیش از آن دارای اهمیت است و هر چقدر اصول بازی که فرد انجام می دهد پخته تر و غنی تر باشد در شکل گیری درست شخصیت او تاثیر گذار است.
به گفته پدران و مادران ما، روزگاری صدای شادی و بازی بچه‌ها نمی‌گذاشت کسی در ساعات نیم‌روز تابستان بخوابد اما امروز به ندرت شاهد هیاهوی کودکانی هستیم که از کامپیوتر و باد خنک اسپلیت‌های پرتوان اتاق خود دست بِکنند و مانند گذشته دمپایی به پا در تیررس آفتاب و بی توجه به خستگی در صف بازی‌هایی مانند هفت سنگ، وسطی، پلیس و بازی‌های از این دست قرار گیرند.
هرچند آن دوران سر زانوی بچه‌ها از بازی‌هایی مانند گل کوچیک و هفت سنگ و غیره در امان نبود اما آنها از دلِ این بازی‌ها، نکاتی را می‌آموختند که برای رسیدن به هدف باید جمع گرا باشند اما امروزه همه مهارت‌های بدنی ذهنی و سایر آثار بازی‌های بومی محلی رخت بسته‌ و جای خود را به گیم‌های دیجیتالی داده‌اند که مضرات ذهنی، چشمی، کمری و غیره خود را دارد.

بازی‌های بومی آذربایجان ابزارهای همکاری را به کودکان می‌آموزد

بازی‌های بومی منطقه آذربایجان بر اساس ابزارهای بازی به چند دسته تقسیم می شوند که شامل بازی‌های بدون وسیله موسوم به “وسیله‌سیز اویونلار”، با سنگ موسوم به ” داش اویونلاری”، با نخ و قرقره موسوم به “آشیق اویونلاری”، با چوب موسوم به “آغاج اویونلاری”، با طناب تحت عنوان “ایپ اویونلاری”، با توپ موسوم به “توپ اویونلاری”، با برف موسوم به “قار اویونلاری” و بازی‌های داخل خانه موسوم به “ائو اویونلاری” هستند و با تَرک فعل و کوتاهی نهادهای به‌ظاهر فرهنگی، کودکان نسل جدید آذربایجان با آنها بیگانه‌اند!
در این مجال نگاهی بر یکی از “اوشاق اویون‌لاری”های بومی آذربایجان می‌پردازیم؛ بازی هفت سنگ که در زبان تُرکی “یئدی داش” نامیده می‌شود و افراد به دو گروه مساوی تقسیم شده و هر گروه، یکی از بازیکنان خود را به عنوان سردسته و رهبر برمی‌گزینند، در ابتدا یک گروه در فاصله معینی از محل هفت سنگ – که روی هم چیده شده‌اند – قرار می‌گیرند تا به نوبت با توپ تنیس یا مانند آن، سنگ‌ها را مورد هدف قرار داده و بزنند.
گروه دوم هم در پشت محل هفت سنگ، منتظر نتیجه‌اند تا هر وقت توپ پرتاب شده توسط گروه اول به هفت سنگ برخورد نکرد، فوراً جایشان را با آن گروه عوض کنند، اگر برخورد کرد و آرایش آن‌ها را برهم زد، توپ را برمی‌دارند و با پاس‌کاری و هدف گیری سعی می‌کنند نفرات گروه اول را با توپ بزنند که اگر اصابت کند، از دور بازی اخراج می‌شوند.
سپس نفرات گروه اول در هر فرصتی که به دست آورند به سراغ سنگ‌ها می‌روند تا آنها را روی هم بچینند و یک امتیاز بگیرند، برای انجام این کار یکی از دوستان بایستی خود را به خطر انداخته و یارش را در مقابل ضربات توپ پوشش دهد.
با این حال، چنانچه اگر باز هم مورد ضربه توپ قرار گرفت و از بازی اخراج شد، دیگری کار را به اتمام می‌رساند ولی اگر دیگر بازیکنی نمانده باشد، بازی تمام و در دور بعدی جای و نقش گروه‌ها عوض می‌شود، در پایان، گروهی که زودتر ۷ امتیاز لازم را کسب نماید برنده بازی است.

نقش مدارس در آموزش و انجام بازی‌های بومی کتمان‌ ناپذیر است
امروزه با افزایش جمعیت و گسترش آپارتمان‌نشینی، گرایش کودکان بیشتر به‌سوی بازی‌های تک‌نفره و بازی‌های کامپیوتری و موبایلی سوق پیدا کرده و بازی‌های سنتی دیگر رنگ و بوی قدیم را ندارند.
در حقیقت، بازی‌های مدرن کنونی فرصتی برای ارتباط چهره‌ به‌ چهره در کودکان ایجاد نکرده و افراد به‌ تنهایی این نوع بازی‌ها را انجام می‌دهند و از طرفی، این نوع از بازی‌ها به سکوت و تنهایی نیاز دارند که به کاهش ارتباط با دیگران منجر می‌شوند، اما بازی‌های بومی و محلی منطقه آذربایجان بسیار مفرح وجذاب بوده و در کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی بسیار موثر هستند.
جالب اینکه سوی دیگر ماجرا، گروهی‌بودن بازی‌های سنتی است که با فعالیت‌های حرکتی همراه است. این فعالیت‌ها به رشد حسی و حرکتی کودک و کسب مهارت‌های حرکتی که یکی از عوامل زیربنایی فعالیت‌های شناختی است، کمک می‌‌کند.
با این اوصاف، بازی های بومی و لذت‌بخش منطقه آذربایجان به دلیل سادگی در برگزاری می تواند با صرف حداقل هزینه در مدارس آموزش داده شده و با ایجاد بسترهای مناسب فرهنگی زمینه برای احیای آن توسط خانواده ها نیز فراهم گردد اما در عمل مهم‌ترین نهادهای مسئول مرتبط با احیای آثار و گنجینه‌های فرهنگی به وعده های سرخرمن خود بسنده کرده‌ و عملاً هیچ حرکتی در این خصوص تدارک نمی بینند و فرهنگ آذربایجانی‌ها در حالی از بین می‌رود که نامسئولان این دیار نیز بی‌تفاوت شده‌اند.
بدین ترتیب بهتر است ذائقه و سلیقه کودکان و نوجوانان امروز مناطق شمال‌غرب ایران را که دارای فرهنگ چند هزار ساله هستند به سمت بازی‌هایی پیش ببریم که پیشینه تاریخی اجداد خود را در بر دارد لذا نقش مدارس در آموزش و انجام این بازی‌ها را نباید نادیده‌ گرفت که می‌توان در تایم زنگ‌های ورزش و حتی در کتاب‌های درسی به‌ طور خاص برنامه‌‌ریزی ویژه‌ای به عمل آید.