قضاوت زودهنگام درباره انسان‌ها
چرا پیش‌داوری می‌کنیم؟
یکی از عادت‌های زشت اخلاقی، پیش‌داوری و قضاوت زودهنگام درباره انسان‌ها و رفتار آن‌هاست.

نویسنده : ابوالقاسم شکوری

قضاوت کردن دیگران از روی ظاهر یا گذشتۀ آنها، ملاک خوبی برای شناخت شخصیت افراد نیست. این عادت آزاردهنده از کجا می‌آید؟

پافشاری بر باورهای غلط

ایستادن روی باورهای غلط، جزمی و نخ‌نما، و عقاید خود را مصداق حقانیت دیدن، باعث می‌شود دستاوردهای فکری دیگران را باطل بینگاریم. تعصب، بسترساز پیش‌داوری است. بنا بر گزارش قرآن، بت‌پرستان به خاطر تعصب و تبعیت از باورهای سنتی شرک‌آمیز، منادیان توحید را با قضاوت‌هایی نادرست، دروغگو و جادوگر می‌خواندند. (صاد:۴)

فرد متعصب در برابر هر گونه نگاه متفاوت، موضع می‌گیرد. چرا که تمام هویت خود را برآمده از این باورها می‌داند؛ لذا طبیعی است که هر اندیشه مخالفی را به منزلۀ تهدیدی به ساحت هویت خود قلمداد ‌کند.

پافشاری روی باورهای غلط و مسلم دانستن پیش‌فرض‌های اثبات نشده، در بیشتر اوقات، بر روی قضاوت افراد غبار ایجاد می‌کند، به همین دلیل، داوری افراد متعصب معمولا منطبق با واقع نیست.

نیت‌خوانی و گمانه‌زنی
پاره‌ای از این عوامل، رذایل اخلاقی‌اند مثل بروز خشم، حسد، کینه و پاره‌ای دیگر، عبارتند از: عوامل محیطی مثل: همراهی و مساعدت جمع، تفنن به وسیلۀ تمسخر افراد و…

ذهن‌خوانی و خبر دادن از نیت درونی افراد، بذر پیش‌داوری را در وجود انسان می‌کارد. اساساً رفتارها، چه خوب چه بد، تابع انگیزه‌های افراد هستند.

ولی ما به انگیزه‎ها اشراف نداریم، بنابراین آنچه به ذهن ما می‌رسد ممکن است منطبق با واقع نباشد. پس اگر عمل را دیدید ولی روی نیت فرد، انگشت گذاشتید، احتمال دارد دچار پیش‌داوری شتابزده شوید.

اگر در مقام نقد علمی اندیشۀ کسی هستید، باید حساب «انگیزه» را از «انگیخته» جدا کنید. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این باره می‌فرمایند: به گفته بنگر نه به گوینده.(غررالحکم، ص۳۶۱)

این قاعدۀ کلی یک استثناء دارد و آن جایی است که طرف مقابل، دشمنی است که کمر به نابودی ما بسته است. واکاوی انگیزه‌ها در مواجهه با دشمن، اشکالی ندارد بلکه گاهی لازم است.

فرافکنی
در فرمایشی از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است: بدترین مردم کسی است که عیوب مردم را دنبال کند و عیوب خود را نبیند. (غررالحکم، ص۴۲۱)

نسبت دادن آنچه در درون می‌گذرد به دیگران یا محیط (فرافکنی)، به پیش‌داوری‌ها دامن می‌زند؛ مثلا آدم بخیل، ممکن است روحیۀ حسابگری افراد در مسائل مالی را به خسّت آنها تعبیر کند. اگر اینگونه هستید سعی کنید با خودتان روراست باشید و با پذیرش واقعیت‌ها، زمینه پیش‌داوری را از بین ببرید.

خشم، حسد، کینه و..
امام صادق علیه‌السلام در حدیثی گهربار ده چیز را نام می‌برند که باعث می‌شود انسان پشت سر دیگران سخن بگوید. (بحار الأنوار ؛ ج‏۷۲ ؛ ص۲۵۷)

پاره‌ای از این عوامل، رذایل اخلاقی‌اند مثل بروز خشم، حسد، کینه و پاره‌ای دیگر، عبارتند از: عوامل محیطی مثل: همراهی و مساعدت جمع، تفنن به وسیلۀ تمسخر افراد و…

ای بسا این سخن‌گفتن‌ها مصداق اظهار نظر غیرواقع‌بینانه باشد که ما را به وادی پیش‌داوری می‌کشاند. برای درمان یک بیماری باید ریشه‌های آن را از بین برد. پیش‌داوری، یک بیماری رفتاری نازیبا و آزاردهنده است که ممکن است به آن باشیم اما خودمان را بیمار ندانیم. تا ریشه‌های این بیماری در عمق وجود ما تکثیر نشده، به فکر علاج باشیم.
منبع (تبیان)