«چیلله گجه سی»آئین مردم آذربایجان دریلدا
شب یلدا یا شب چله در تبریز و آذربایجان شرقی
شب یلدا در آذربایجان شرقی به چله گجه سی معروف و دارای پیشینه دیرینه ای است آذربایجانی ها در این شب برنج و مرغ در سفره های خود چیده و سپس بعد از شام نیز از تنقلات شامل لبو، باقلا، سنجد، انواع میوه، هندوانه که نگین ای سفره است و خربزه میل می کنند و در شب نشینی های طولانی شرکت کرده و شب خاطره انگیزی را در طولانی ترین شب سال برای خانواده های خود فراهم می کنند همچنین گرفتن فال حافظ، بیان لطیفه و خاطره و بازی های دسته جمعی از سرگرمی های شب یلدا برای آذربایجانی ها به شمار می رود.

در شب چله خانواده ها کرسی را در منزلشان بر پا می کردند و از بزرگان و فامیل دعوت می کردند تا یک شب را به شب نشینی سپری کنند .علاوه بر اینها برگزاری مسابقات همچون تیراندازی، اسب سواری یا برگزاری مراسم جشن عروسی از جمله مراسمات چله محسوب می شد.

اهالی پاک و بی آلایش روستا دور کرسی می نشستند و به روایت خاطرات و داستانها می پرداختند و گاهی نیز فضای گرم خانه را با شوخی گرمتر می کردند. “تاپماجالارا” (معما ) و یا “بایاتیلار” دوبیتی های آذری می خواندند، برای هم قاچ های هندوانه میدادند و از میوه ی بهشتی انار تناول می کردند.

شب چله

هندوانه نماد شب یلدا
وقتی شب چله فرا می رسد آنچه در ابتدا به ذهن میرسد هندوانه است هندوانه نماد شیرینی، خونگرمی، شادابی و سرسبزی است و مردم آذربایجان بر این نظرند که خوردن هنداونه سبب مقاومت بدن در برابر سوز و سرمای زمستان است.

یکی از رسومی که از قدیم تا کنون بدون هیچ تغییری باقی مانده است خریدن هندوانه برای شب یلدا است و حتی وقتی برای عروس خونچه ی یلدا می برند حتما باید هندوانه در کنار سایر هدیه ها باشد.

در شب چله خانواده ها در منزل بزرگ فامیل دور هم گرد می آیند و با تعریف کردن خاطرات خوب گذشته ،خنده و شوخی یک شب به یاد ماندنی را برای خود و دیگران رقم می زنند و بعد از آن نوبت به خوردن هندوانه ی چله می رسد. ریش سفید خانواده خود را آماده ی بریدن هندوانه می کند و با خواندن (قادا بالامیزی ،بو گئجه کسدوخ) یعنی (بلایای خودمان را امشب بریدیم ) کار هندوانه را به اتمام می رساند.

هندوانه شب یلدا

شعرخوانی شب یلدا در مجالس آذری ها

در مهمانی ها و شب نشینی ها آذربایجانی ها با خواندن شعر به مجالس خود رنگ و بوی خاصی می دهند و به صفا و صمیمیت مجلس رونق ویژه ای می بخشند. بزرگترها با خواندن اشعار شهریار و حیدربابایه سلام روزگار پرشور جوانی را یاد می کنند و جوانان مجلس هم در این کار پدران خود را یاری می کنند.

قــــاری ننه گئجـه نــاغیل دینـــده

کولک قالخوب قاپ باجانی دوینده

من قــاییدوب بیرده اوشــاق اولیدیم

بیر گول آچوب اوندان سورا سولیدیم

در بین عموم مردم نیز «بایاتی» ها و اشعار منظوم با تنوع بالایی رایج است که از جمله آنها می توان «بایاتی» زیر اشاره کرد:

چیله چیخار بایراما بیر آی قالار

پینتی آرواد قوورمانی قـــورتارار

گئدر باخار گودول ده یارماسینا

باخ فلکین گردش و غوغاسینا

در سال های گذشته از تنقلاتی همچون تخمه، پشمک و سنجد در کنار برگه های لذیذ زردآلو و همچنین بادام و گردو استفاده می کردند. گذشتگان همواره به میوه شب یلدای خود اهمیت می دادند و از اواخر تابستون بفکر آماده کردن محلی مناسب برای نگهداری خربزه و هندوانه بودند. آنان در اتاق هایی و در هوای آزاد این میوه ها را تا زمستان و شب یلدا نگهداری میکردند.

اما امروزه با گسترش ارتباطات و طی مسیر آسان از مناطق سردسیر به گرمسیر، شاهد سفره های شب یلدای وسیعتر و تشریفاتی هستیم به گونه ای که در اکثر سفره های شب یلدا آجیل و تنقلاتی مثل پسته، فندق مغز بادام و گردو سفره ها را تزیین میکند و میوه هایی گرمسیری همچون موز و نارگیل در کنار پرتقال و نارنگی خودنمایی می کنند.

آداب شب چله

خونچا یا چیلله لیق؛ تحفه ای زیبا در آذربایجان

خونچا یا چیلله لیق به هدایا و تحفه های اطلاق می شود که خانواده تازه داماد برای عروس که نامزد است می فرستند که قدیم شامل پارچه های رنگارنگ، البسه، هندوانه، انار و شیرینی بود که الان این رسم به قوت خود باقی است ولی تحفه خانواده ها با توجه به تمکن مالی تغییر کرده و اکثرا شامل لباسهای زمستانی و زیورآلات و انواع میوه های بعضا خارجی شده است.

چیلله بزرگ و کوچک افسانه ای در آذربایجان

شب یلدا در آذربایجان شرقی به واسطه افسانه‌هایی که در مورد برادران چیلله وجود دارد و این شب که طولانی‌ترین شب سال است، شروع چیلله‌ی بزرگ محسوب می‌شود.

در افسانه های کهن آزربایجان، دو چیلله وجود دارد که چیلله‌ی بزرگ همزمان با شب یلدا آغاز می‌شود و چهل روز طول می کشد. مطابق افسانه‌های کهن، پیرزنی کە در فولکلور آزربایجان “قاری ننه” (مادربزرگ پیر) خوانده می‌شود، دو پسر دارد که نام یکی “بؤیوک چیلله” یا چیلله‌ی بزرگ است و پسر کوچکتر، نام “بالا چیلله” را بر خود دارد و عمرش بیست روز است. از ابتدای شب یلدا چیلله‌ی بزرگ آغاز شده و تا ۴۰ روز ادامه می یابد و بعد از آن چیلله کوچک می آید و تا اول بهار ادامه می یابد.