عجم‌های سوگوار، از مظفریه تبریز تا صحن‌وسرای رضوی
عزاداری بازار تاریخی تبریز با سبک‌ها و شیوه‌های مختلف عرب، عجم و زنجیرزنی شناخته می‌شود؛ در این میان عزاداری عجم با حال‌وهوایی شبیه یک رژه فاخر مذهبی، از راسته‌ها و تیمچه‌های بازار تاریخی تبریز، عبور کرده و خود را به صحن‌وسرای نورانی حرم رضوی(ع) رسانده‌ است.

عجم‌های سوگوار، از مظفریه تبریز تا صحن‌وسرای رضوی
خبرتبریز- فرشید باغشمال: عزاداری عجم، فاخرترین جلوه عزاداری مردم تبریز است. جلوه‌ای اصیل و هنرمندانه که گاه حال‌وهوای حماسه دارد و گاه مرثیه‌وار و محزون است، دست‌‌ها هماهنگ و کشیده، اوج می‌گیرند، بر سینه فرود می‌آیند و محبت آل‌علی(ع) را بر جان‌ودل می‌نشانند.

تفاوت عرب و عجم چیست؟

«هیئت عزاداران محله عجم خیابان» از سال ۱۲۰۰ قمری در تبریز بیرق عزای حسینی برافراشته‌است. یعنی هیأتی با بیش از ۲۴۰ سال قدمت که ریشه در تاریخ و اصالت مذهبی شهر تبریز دارد.

تفاوت عزاداری عرب و عجم را باید در نحوه سینه‌زنی و نوحه‌خواهی دو سبک دانست. عزاداری عرب، با سینه‌زنی شتابدار یک‌دستی یا دو دستی که در همه‌جای کشور رایج است، شناخته می‌شود. این شیوه، بسیار نزدیک به سوگواری‌های اعراب است و از این رو، به نام «عرب» شناخته می‌شود. اما «سبک عجم» با سینه‌زنی یک‌دستی همراه با تامل و طمأنینه معروف است و خاستگاه و کانون آن، فقط و فقط عجم محله خیابان تبریز است.

از این رو، شاید بیراه نباشد که این هیأت را از مفاخر سوگواری شیعیان معرفی کنیم. عزاداری عجم بیشتر با آئین‌های محرم در بازار تاریخی تبریز شناخته می‌شود.

برنامه‌های بازار در محرم هر سال، بازتاب گسترده در رسانه‌های مختلف دارد و در میان مردم، تا حدود زیادی شناخته شده‌ است. اما بخش دیگری از عزاداری‌های این هیأت، مربوط به سوگواری‌های آخر ماه صفر در مشهد مقدس است که جزئیات، آداب و رسوم آن، شاید از چشم مردم دور مانده‌ است.

بار امانتی که از پدر به پسر رسید

«هیأت‌ عزاداران محله عجم خیابان» همه‌ ساله در دهه پایانی ماه صفر، راهی مشهد مقدس می‌شود تا عزاداری ویژه اربعین حسینی، رحلت نبی‌ مکرم اسلام (ص)، شهادت امام حسن(ع) و شهادت امام رضا (ع) را در جوار حرم رضوی برپا کنند.

«مرحوم حاج محمدعلی عبد یزدانی» رسم این سفر زیارتی را اواخر دهه ۵۰ بنا گذاشت. سفری که از سال ۶۲ با جدیت بیشتری، استمرار یافت و به عنوان سنت دائمی و رسمی تبریزی‌ها در حریم آستان قدس، تثبیت شد.

حاج محمدعلی، سال ۸۱ درست موقع سینه‌زنی در مسجد سالار شهیدان، سلامی به مولایش داد و چشم از جهان فروبست. پس از او فرزندش، «حاج مرتضی» وارد گود شده و تا توانسته در تدارک سفر زیارتی آخر ماه صفر کوشیده‌ است. او از سال ۶۸ در این سفر حضور داشته و هر سال چند بار برای سرکشی و رسیدگی به وضعیت حسینیه عجم، راهی مشهد می‌شود.

حسینیه عجم، در خدمت زائران بی‌بضاعت است

وی به سِیر تاریخی برنامه‌های این هیأت‌ در ماه‌ صفر اشاره می‌کند و می‌گوید: هیأت‌ عزاداران محله عجم خیابان از سال ۵۹ دهه آخر ماه صفر، به پابوسی امام رضا (ع) مشرف می‌شود. این سفر از سال ۶۲ رسمیت یافت و سال‌ به‌ سال، جمعی که برای عزاداری راهی مشهد می‌شدند، بیشتر شد.

هیأت‌ تا سال ۶۷ این ۱۰ روز را در «مهمان‌پذیر صحرا» اسکان داشت و کرایه قابل‌ توجهی از این بابت، متحمل می‌شد. همین سال ۶۷، مرحوم ابوی گفتند در زمان خداحافظی از محضر امام رضا (ع) طلب محل اسکان دائمی کرده‌اند و از سال بعد باید به فکر یک اسکان دائمی و اساسی باشیم. این شد که سال بعد با همت اعضای هیأت، محلی را در خیابان دانش مشهد خریداری کردیم.

به این ترتیب، حسینیه عزاداران عجم خیابان در مشهد، با مساحت ۹۰۰ متر مربع، زیربنای ۱۵۰۰ متر مربع و در سه طبقه، سال‌هاست که محل اسکان این هیأت‌ در دهه پایانی ماه صفر است. این زیرساخت ارزشمند با ۱۷ اتاق مفروش، تمام امکانات اسکان را به صورت یکجا دارد و در سایر روزهای سال در خدمت خانواده‌هایی است که بضاعت کافی برای کرایه هتل و مهمان‌پذیر ندارند.

آقا ‌‌مرتضی شرایط استفاده از حسینیه را این طور شرح می‌دهد: مدیر حسینیه از قدیمی‌های هیأت‌ است که سال‌هاست ساکن مشهد است و با مدیریت دقیق و حساب‌ شده، افرادی را که ما پس از یک سری تحقیقات اولیه، معرفی می‌کنیم، مطابق سند پذیرش می‌کند. هدیه ناچیزی هم برای هر اتاق در نظر گرفته شده‌ است که صرف آب‌ و برق و سایر رسیدگی‌های حسینیه می‌شود.

«کد ۳۷۴» و عَلَم‌‌های قدیمی هیئت عجم در مشهد

طبق ضوابط آستان قدس، هیچ گروه و دسته‌ای، بدون مجوز، حق تجمع در هیچ یک از بخش‌های حرم را ندارد. هیأت‌‌های عزاداری با داشتن معرفی‌نامه از شورای هیئات مذهبی سازمان تبلیغات اسلامی و مُهر امام جمعه، می‌توانند خود را به آستان قدس معرفی و کد عزاداری دریافت کنند.

کد هیأت‌ عزاداران محله عجم خیابان ۳۷۴ است. کُدی که در «عَلَم رضوی» این هیأت‌ ثبت شده و در واقع شناسنامه این هیأت‌ در آستان قدس به شمار می‌رود. اما علم‌های هیأت‌ محله عجم خیابان، خود حکایت دیگری دارد.

عبد یزدانی در این مورد، بیان می‌کند: هیأت‌ ما یک هیأت‌ تاریخی است که چند عَلم‌ نفیس قدیمی دارد. برخی از عَلَم‌ها، مخصوص برنامه هفتگی هیأت‌ است، برخی ویژه عزاداری بازار و بعضی هم ویژه عزاداری دهه آخر ماه صفر مشهد است و در مشهد نگهداری می‌شود.

علم قدیمی ما در مشهد حدود ۴۵ سال پیش توسط «مرحوم آقای حاج‌ابراهیم کمالی‌نیا» به هیأت‌ اهدا شده‌ است. علاوه‌بر این علم، آستان قدس هر ۱۵ سال یک بار یک عَلَم به هیأت‌‌هایی که در عزاداری‌های ماه صفر ثابت‌قدم باشند، اهدا می‌کند. نام هیأت‌‌ها با دوخت زیبا در این علم‌ها حک شده‌ است. هیأت‌ ما تا حالا، یک عَلم رضوی از آستان قدس هدیه گرفته و عَلم دوم هم در نوبت اهداست.

السلام ای خسرو ملک خراسان، السلام

از آقا‌مرتضی در مورد آداب ورود و نحوه عزاداری در حرم می‌پرسم، می‌گوید: علم‌هایی که اشاره کردم، پیشاپیش دسته قرار می‌گیرد و دسته عزاداری که خود را در باب‌الجواد آماده کرده‌، مرتب و یکدست با «سلام مخصوص هیأت‌ » وارد صحن قدس می‌شود (السلام ای خسرو ملک خراسان، السلام / ای امام هشتم ای شاه خراسان، السلام)

سیر عزاداری عجم، از دارالسلام تا گوهرشاد

این برنامه ویژه دستجاتی است که مجوز دارند. دسته‌هایی که مجوز ندارند، می‌توانند در روزهای بیستم، بیست‌وهشتم، بیست‌ونهم و سی‌ام صفر، در چهار خیابان مشرف به حرم با رعایت نوبت عزاداری کنند. سالانه بیش از ۵ هزار هیأت‌ از جای‌جای ایران با سبک‌ها و سنت‌های مختلف، دهه پایانی ماه صفر را به آستان مهربان امام غریب پناه می‌بَرند و مطابق برنامه‌ریزی دقیق آستان قدس و در یک محل ثابت و دائمی عزاداری می‌کنند. این محل در طول سال‌های متوالی، غیرقابل‌ تغییر است مگر بنا به ملاحظات خاص.

عبد یزدانی توضیح می‌دهد: هیأت‌ ما قبل از انقلاب، پایین پای مبارک امام سینه می‌زد که الان به خانم‌ها اختصاص یافته و نامش دارالسلام است. بعد از انقلاب تا سال ۶۸ در دارالذکر عزاداری می‌کردیم، یعنی نزدیک‌های قبر مرحوم علامه جعفری. از سال ۶۸ تا سال ۸۲ در ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد بودیم و از سال ۸۲ که کم‌کم ماه صفر به سرمای زمستان خورد، محفل ما در دارالهدایه و دارالقرآن برپا است.

«رژه مذهبی عجم» محبوب خادمان و زائران رضوی است

عزاداری عجم محله خیابان، با ظرفیت‌های خاص هنری و زیباشناسی، متفاوت‌ترین سبک و سیاق عزاداری است. لباس‌های یکدست شیکِ مشکی، نواها و نوحه‌های خاص، ضرباهنگ سنگین سینه‌زنی همچنین سکوت و متانت خاص اعضای دسته، شمایلی شبیه یک «رژه مذهبی» به دسته عزاداری عجم بخشیده‌ است، همین باعث شده این هیأت‌ در مشهد از محبوبیت خاصی برخوردار باشد.

عبد یزدانی در مورد استقبال زائران و خادمان از عزاداری این هیأت‌ می‌گوید: هیأت‌ عجم خیابان تبریز در مشهد، از تک‌تک شهرها، مخاطب و هواداران خاصی دارند. از شهرها و روستاهای جنوب گرفته تا مردم مشهد، بدون اینکه زبان نوحه‌خوانی ما را متوجه شوند به تماشای دسته عجم می‌ایستند.

در روزهای پُر ازدحام آخر صفر، طبیعی است که خادمان رضوی، چندین‌ بار از دسته‌های عزاداری می‌خواهند تا عزاداری را به پایان برسانند. اما جالب است بدانید که رفتار این عزیزان با ما بسیار متفاوت است. چشم‌انتظار عجم خیابان می‌مانند، به پیشوازمان می‌آیند و راه را برایمان باز می‌کنند. انضباط و تشخص ویژه هیأت‌ عجم باعث شده این هیأت‌ در سال‌های اخیر در رتبه‌بندی سالانه آستان قدس از میان صدها هیأت‌، چندین سال متمادی رتبه نخست را از آن خود کند.
«حلقه ۲۵۰ نفری عجم» ماندگار است

عزاداران محله عجم خیابان، از نظر خاستگاه اجتماعی، شکل عزاداری، نواها و نوحه‌ها، متفاوت است. دسته عزاداران عجم در حرم رضوی، از چهره‌های پیشکسوت و معتمدان صنوف مختلف تشکیل شده است.

بیشتر افراد این دسته، بالای ۶۵ سال دارند. این سن‌وسال شاید برای آینده این هیأت‌ و انتقال میراث عجم به آیندگان، کمی نگران‌کننده به نظر برسد. اما حاج‌مرتضی، نظر دیگری دارد و خاطرنشان می‌کند: این هیأت‌ سال ۵۹ با یک حلقه۲۵۰ نفری وارد حرم امام رضا (ع) شد و سال گذشته به مدد آقا و با توجه به تربیت نسل‌های جوان و مومن در هیأت‌ با همان تعداد در محضر امام سینه زد.

نواخوان‌های جوان، پا جای پای بزرگان گذاشته‌اند

نوحه‌ عجم سخت و سنگین است. ضرباهنگ آن سنگین و کشیده است. هر مداحی از پس بحرهای باشکوه و و اوج‌ و فرودهای سنگین عجم بر نمی‌آید.

آقا‌مرتضی، یادی از نوحه‌خوان‌های قدیمی هیأت‌ می‌کند: خدا بیامرزد مرحومین آقایان حاج سیدحسین کهنموئی(شاعر و مداح)، حاج حسین اصل‌زاد، حاج‌محمود خیام، حاج‌عبدالحسین بخشایشی و حاج‌یوسف آقاجانی را که همگی از نواخوان‌های پرشور و سینه‌ سوخته عجم خیابان بودند.

حاج‌باقرآقا خیابانی، مدتی است مقیم تهران است. آقای حاج‌رسول گلشنی هم مدتی است ناخوش‌احوال بوده و خانه‌نشین شده‌ است، آقای حاج‌یوسف قدرتی‌آذر هنوز هم با همان صلابت قدیم می‌خواند. در کنار این پیشکسوت‌ها، جوانانی هم داریم که انصافاً خوب می‌خوانند. علیرضا علیزاده فاضل، یاور خیابانی، سیدمجتبی باقری‌نیا و محسن غازی، همگی جوانان مومن و بااستعداد در نوحه‌خوانی عجم هستند که ان‌شاء‌الله در آینده زبان‌زد جامعه حسینی خواهند بود.فارس